जीवनसत्त्व बीः स्त्रोत, खाद्य पदार्थ, फायदे आणि सहप्रभाव - Vitamin B: Sources, Foods, Benefits and Side Effects in Marathi

जीवनसत्त्व बी1 किंवा थिआमिन जीवनसत्त्व बी कॉंप्लेक्सचे एक महत्त्वाचे घटक आहे आणि त्याचे शरिराच्या आत विविध कार्य व विविध आरोग्य फायदे असतात. ते नसांभोवती आवरण (मायलिन शीथ) बनण्यास कारणीभूत असतो, जे बाह्य क्षतीविरुद्ध सुरक्षा देण्यात मदत करतो. याने तुमच्या मेंदूवर सुरक्षात्मक कार्य होतो, जसे की विविध संशोधकांनी वर्णन केलेले आहे.

एंसेफॅलोपॅथी (मेंदूला क्षतीस कारणीभूत असलेले मेंदूचे रोग) पासून प्रभावित असलेल्या रुग्णांच्या अभ्यासामध्ये, संशोधकांना आढळले की थिआमिन नियमितपणें या रुग्णांना विहित केले गेले होते आणि त्याच्या कमतरतेमुळे या रोगाचा धोका खूप वाढला. पार्किन्संस रोगपासून प्रभावित असलेल्या रुग्णांमधील तत्सम निष्कर्ष पाहणीस आले,जे मेंदूच्या कार्यावर या जीवनसत्त्वाच्या सुरक्षात्मक कार्यांची सूचना देतो.

तसेच, थिआमिन वेदना यंत्रणेला प्रभावित करण्याचीही माहिती आहे आणि वेदना कमी करण्यावर याचे सकारात्मक प्रभाव असतात. अभ्यासांअंती दिसून आले आहे की फायब्रोमॅल्गिआचे वैशिष्ट्य म्हणजे गंभीर स्नायूअस्थिपंजर वेदना असते, जी स्नायूच्या वेदनेपासून आराम मिळण्यासाठी अत्युच्च मात्रेत थिआमिन दिल्याने त्यावर उपचार होतो. असे आढळले की फायब्रोमॅल्गिआचा त्रास असलेल्या रुग्णांना नियमित थिआमिन विहित करून दिल्याने त्यांना फायदा झाला. वेदना कमी करणें (एनॅल्जेसिआ) वर याचे सकारात्मक प्रभाव असल्याने, थिआमिंचे वापर डाय्स्मॅनॉरिआ (वेदनायुक्त मासिक धर्म) चा त्रास असलेल्या महिलांसाठी खूप प्रभावी आहे. अनेक संशोधकांनी डायबेटीझ मॅलिटस प्रकार 2च्या उपचारासाठी अतिरिक्त उपचारपद्धत म्हणून त्याच्या वापराचे प्रात्यक्षिकही केलेले आहे.

जसे की या जीवनसत्त्वाच्या कार्यांची चर्चा झालेली आहे (पहा कोष्ठक1), जीवनसत्त्व बी2 पर्याप्त ऊर्जा स्तर राखून ठेवण्यास मदत करतो, जे शरिराच्या सामान्य कार्य व गतिविधींना साहाय्य करतो. तो शरिरात जीवनसत्त्व बीच्या इतर घटकांचे सामान्य स्तर राखून ठेवण्यास मदत करतो जसेकी बी6 आणि बी9. शरिरात वापरू शकल्या जाणार्र्या त्यांच्या सक्रिय रूपांमध्ये परिवर्तित करून हे साध्य केले जाते.

‘अमेरिकन जर्नल ऑफ क्लिनिकल न्यूट्रिशन’मध्ये प्रकाशित एक अभ्यासामध्ये दिसून आले आहे की रिबोफ्लॅव्हिन लौहाचे पर्याप्त रक्तस्तर राखून ठेवण्यासाठी आवश्यक आहे, कारण शरिरात लौहाच्या वापराच्या प्रक्रियेवर त्याचा प्रभाव होतो.  या जीवनसत्त्वाची कमतरता रक्तक्षयाच्या अधिक धोक्याशी निगडीत आहे. याशिवाय, या जीवनसत्त्वाची एक विशिष्ट भूमिका माइग्रेन्सचे प्रबंधन आणि निवारण यामध्ये सुचवण्यात आलेली आहे. इतर औषधांसह माइग्रेन आघातांवर निवारणात्मक उपचारपद्धत म्हणून वापरले जाते. या आघातांची वारंवारता व भार कमी करण्यात हे यशस्वी ठरले आहे. याच्या सफलतेमुळे, रिबोफ्लॅव्हिन माइग्रेन्सच्या निवारणामध्ये पेडिअट्रिक (मुले) रुग्णांवर वापरण्यात आलेले आहे.

जीवनसत्त्व बी3 किंवा निआसिनचे पेलग्राच्या उपचारामध्ये योगदान असल्याशिवाय इतर विविध आरोग्य फायदे आहेत. कार्डिओव्हॅस्कुलर प्रणाली (हृदय आणि त्याच्या वाहिनी) चे कार्य सुधारते आणि अशाप्रकारे हृदयरोग निवारणात मदत करते.  कमी घनत्त्वाचे लिपोप्रोटीन (एलडीएल) आणि ट्रायग्लॅसराइडचे स्तर कमी करणें आणि अधिक घनत्त्वाचे लिपोप्रोटीन (एलडीएल) चे स्तर कमी करण्याद्वारे ते असे करते.

हृदयारोग्य सुधारण्याची एक इतर यंत्रणा आहे ऑक्सिडेटिव्ह तणाव व दाह कमी करणे, जे हृदयविकारांचे कारण असते. या फायद्यांमुळे, निआसिन कॉरॉनरी हृदयरोग निवारणात 40  वर्षे वापरले जात आहे आणि हल्ली त्याच्या उपचारासाठीव वापरले जात आहे.

जीवनसत्त्व बी5 प्रथिने आणि कॉलेस्टरॉल ( कोष्ठक 1 पहा) यांच्या संश्लेषणामध्ये सम्मिलित असतो. अशा प्रकारे तो रक्तातील कॉलेस्टरॉलचे सामान्य स्तर राखून ठेवण्यास साहाय्य करतो आणि त्याचे कार्य हृदयसुरक्षादायक असे असते. अभ्यासामध्ये दिसून आले आहे की ते लाल रक्तकोशिकांचे उत्पादन व नियामन यामध्ये सामील असल्याने, रक्तक्षयाच्या उपचारात वापरले जाते.

याशिवाय, जीवनसत्त्व बी5 किंवा पॅंटोथेनिक एसिडचे कॉर्टिझॉलसारख्या काही विशिष्ट हार्मोनचे उत्पादन व उत्सर्जन यावर प्रभाव असल्याचे सांगितले जाते. ते शरिराद्वारे कॉर्टिझॉल उत्पादन कमी करते, ज्याने थकवा, स्नायू आणि सांधेदुखी किंवा वजन कमी होऊ शकतो. संधिवातात्मक वेदना किंवा अतीतणाव (अत्युच्च रक्तदाब) चा वाढीव धोका, स्ट्रोक आणि हृदयरोगसुद्धा या जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेशी संबद्ध असतात.

 (अधिक वाचा: संधिवात)

जीवनसत्त्व बी6 किंवा पॉयरिडॉक्सिन जीवनसत्त्व बी कॉंप्लेक्स कुटुंबाचे एक महत्त्वाचे घटक आहे. ते शरिराच्या सामान्य चयापचय सांभाळण्यासाठी उत्तम समजले जाते, ज्याबरोबर इतर अंगांचे योग्य नसांचे कार्य व सुरळीत कार्यही होत राहते. ते ऊर्जेचे वैय्यक्तिक स्तर सांभाळण्यासाठी वापरले जाते, आणि अशाप्रकारे क्रॉनिक फॅटिगच्या उपचारासाठीही वापरले जाते. जीवनसत्त्व बी6चे सर्वात प्रसिद्ध वापर एक नैसर्गिक वेदनाशामक म्हणून आहे, जे अनेक प्रकारच्या वेदनांच्या उपचारासाठी असते.

या जीवनसत्त्वाच्या वेदनाशामक प्रभावांचे आकलन करण्यासाठी हल्ली एक अभ्यास केले गेले होते. पायरिडॉक्सिन कंबरेच्या खालील भागाच्या गंभीर वेदनेने प्रभावित रुग्णांना दिले गेले, ज्याबरोबर इतर जीवनसत्त्व व वेदनाशामक दिले गेले होते. अभ्यासाच्या परिणामी प्रकट झाले की वेदनेची गहनता कमी झाली आणि या रुग्णांच्या परिचलनक्षमता पुनरुत्थान करण्यात सुधारणा झाली होती. वेदना कमी करण्याच्या कारण्यासाठी हे त्याचे संभाव्य कारण झाले.

केस आणि त्वचा यावर बायोटिनचे फायदे सुप्रसिद्ध आहेत, कारण बायोटिन महत्तम आरोग्य प्राप्त करण्यासाठी व्यापकरीत्या वापरले जाते. ते त्वचा व केस संरचनामध्ये सुधारणा करते व केसगळतीचे निवारण व उपचार यामध्ये विशिष्ट भूमिका असते. अशक्त किंवा विद्रूप नखांच्या उपचारासाठी नखाचे पूरक तत्त्व म्हणून ते सामान्यपणें वापरले जाते.

बायोटिनच्या प्रभावांवर हल्ली एक अभ्यासात चाचणी झाली, ज्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे हळू वाढणारे, भुशीच्या रंगाचे केस, ज्यामध्ये कंगवा फिरवणेंही अवघड होईल. या रुग्णांना बायोटिनचे पूरक तत्त्वाने सकारात्मक प्रतिक्रिया दिसून आली. दिवसातून तीनदा मौखिक बायोटिनचे 0.3 एमजी मात्रा दिल्याने या रुग्णांमध्ये 4 महिन्याच्या काळात लक्षणीय सुधारणा दिसून आली. केस वाढदरसुद्धा वाढली होती, आणि केसांची ताकद व कंगवा फिरवता येण्यामध्ये सुधारणा होती.

तसेच, नखांवर बायोटिनचे प्रभाव विविध अभ्यासांमध्ये सिद्ध करण्यात आले आहे. अशा एका अभ्यासामध्ये, मौखिक बायोटिनचे पूरक तत्त्व दिल्याने नखाच्या संरचनेमध्ये 25% सुधारणा आणि ठिसूळ नखे असलेल्या रुग्णांमध्ये ताकद दिसून आली. हे अभ्यास याप्रकारे सिद्ध करतात की बायोटिन केस, नख आणि त्वचेसाठी एक उत्कृष्ट पूरक तत्त्व आहे आणि आम्ही दैनंदिन नित्यक्रमामध्ये या आहारात्मक स्त्रोतांना सामील करण्याचा सल्ला देतो. तरी, पूर्वी विहित केल्याशिवाय तुम्हाला ही पूरक तत्त्वे न वापरण्याचा सल्ला दिला जातो.

जीवनसत्व बी8 किंवा इनॉझिटॉलचे महत्त्वपूर्ण आरोग्य फायदे विशेषकरून स्त्रियांसाठी प्रजननक्षम वयात असतात. ते पीसीओएस (पॉलिसिस्टिक ऑव्हॅरिअन सिंड्रोम) चे उपचार व प्रबंधनात व्यापकपणें वापरले जाते आणि या रुग्णांमध्ये वजन कमी करण्यात साहाय्य करण्यात मदत होते. याने इंसुलिन प्रतिरोधकता आणि त्यातील मधुमेहाचा धोका कमी होतात व इतर लक्षणांच्या सुधारणामध्ये मदत होते.

पीसीओएससोब जगत असलेल्या स्त्रियांमध्ये झालेल्या एका अभ्यासात प्रकट झाले की इनॉझिटॉल पूरक तत्त्व दिल्याने ऊसाइट्सचे आकार वाढण्याद्वारे अनुर्वरतेचा धोका कमी होण्याची शक्यता आहे. इनॉझिटॉल पूरक तत्त्वांमुळे प्लॅसेंटल व्हॅस्कुलराइझेशन होण्याचे सिद्ध झाले आहे, जे भ्रूणाला रक्ताभिसरण सुधारते. यामुळे पीसीओएसने प्रभावित महिलांमध्ये साहाय्यित प्रजनन पद्धतींच्या परिणामात सुधारणा होण्यात मदत होते.

हे दिसून आले आहे की गेस्टेशनल डायबेटीझ ( गरोदरपण्यादरम्यान मधुमेह असल्याची स्थिती) पीसीओएसद्वारे प्रभावित स्त्रियांमध्ये अधिक असते. इनॉझिटॉलच्या उपचाराने पीसीओएस प्रभावित स्त्रियांमध्ये गेस्टेशनल डायबेटीझ टाळणें किंवा बरे करणें ही शक्य होते. स्त्रियांसाठी लाभकारक असल्याखेरीज, जीवनसत्त्व बी8मुळे चयापचय विकारांसोबत जगत असलेल्या व्यक्तींमध्ये रक्ताचे कॉलेस्टरॉल स्तर कमी होण्याचेही सांगितले जाते.

अभ्यासामध्ये प्रकट झाले आहे की इनॉझिटॉल पूरक तत्त्व दिल्याने ट्रायग्लेसराइड्स व कमी घनत्त्वाचे लिपोप्रोटीन कमी होते, जे अतीतणावाशी संबद्ध आहे; आणि अती घनत्त्वाच्या लिपोप्रोटीनमध्ये वाढ सुरक्षात्मक आहे.

जीवनसत्त्व बी12 किंवा कॉबॅलॅमिन जीवनसत्त्व बी कॉंप्लेक्समधून सर्वांत प्रसिद्ध जीवनसत्त्व आहे, जे त्याच्या अनेक लाभांसाठी प्रसिद्ध आहे. सर्वात प्रसिद्ध म्हणजे रक्तक्षयाचे उपचार व निवारण यामध्ये त्याची भूमिका. जीवनसत्त्व बी12 कमतरता पॅर्निशिअस अनीमिआच्या विकासासाठी खूप जवळून संबंधित आहे, कारण जीवनसत्त्वबी12 लाल रक्तकोशिका निर्मिती होण्यास आवश्यक आहे. याशिवाय, जीवनसत्त्व बी12 त्वचा, नख आणि केसांच्या उत्तम आरोग्यासाठी जवाबदार आहे.

या जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेचे संबंध हायपरपिग्मेंटेशन, केस व नखाच्या संरचनेमधील बदल तसेच जीभ किंवा तोंडाच्या दाहाबरोबर आहे.जीवनसत्त्व बी12मुळे अवसाद आणि चिंतेचे स्तरही घटते आणि डिमेंशिआविरुद्धही ते प्रभावी आहे. सौम्य संज्ञानात्मक विकारसुद्धा याने सुधारित होते, कारण ते मेंदूच्या संज्ञानात्मक क्षतीचे दर हळू करते.