व्हिटॅमिन बी 1 ची कमतरता - Vitamin B1 deficiency in Marathi

Dr. Anurag Shahi (AIIMS)MBBS,MD

November 28, 2018

October 23, 2020

व्हिटॅमिन बी 1 ची कमतरता
व्हिटॅमिन बी 1 ची कमतरता

बी1 जीवनसत्वाची (व्हिटॅमिन) कमतरता म्हणजे काय?

बी 1 जीवनसत्व म्हणजेच थायमीन, हे आपल्या शरीराचे कार्य योग्य पद्धतीने सुरु राहण्यासाठी आवश्यक असलेले महत्वाचे जीवनसत्व आहे. बी 1 जीवनसत्वाची कमतरता निरनिराळ्या परिस्थिती निर्माण करतात, त्यापैकी काही हानिकारक असू शकतात.

याची मुख्य चिन्हे आणि लक्षणे काय आहेत?

सामान्य लक्षणे

  • थायमीनच्या कमतरतेमुळे बेरीबेरी नावाचा रोग होतो. बेरीबेरी चे दोन प्रकार आहेत  - ड्राय/ कोरडे आणि वेट/आर्द्र बेरीबेरी.
  • कोरड्या बेरीबेरीमध्ये मज्जारज्जूवर परिणाम होतो आणि रुग्णाला वेदना आणि थकव्यासोबत बधिरता आणि हातापायाला मुंग्या येतात.
  • हृदयाचे वाढते आकारमान, श्वासोच्छवासाची कमतरता, हातापायांना सूज आणि हृदयाची गती वाढणे ही आर्द्र बेरीबेरीची लक्षणे आहेत.

इतर लक्षणे

  • रुग्ण एनोरेक्सिक होऊ शकतो आणि त्याचे वजन झपाट्याने कमी होऊ शकते.
  • माणसाच्या मानसिक स्वास्थावरसुद्धा परिणाम होतो, आणि त्याला मानसिक गोंधळ आणि स्मृती कमी होणे  असे अनुभव येऊ शकतात.
  • मद्यपान करणाऱ्या लोकांमध्ये थायमीनमुळे वर्निक-कोसाकॉफ सिंड्रोम होतो ज्यामध्ये माणसाला समन्वायामध्ये कमतरता, स्नायूमध्ये अशक्तपणा, दुहेरी दृष्टी तसेच शरीराचा तोल जाणे असा त्रास होतो.

बी 1 जीवनसत्वाच्या कमतरतेमुळे मज्जारज्जूचे कायमस्वरूपी नुकसान होणे, कोमा मध्ये जाणे व हृदय बंद होणे असे कॉम्पिकेशन्स होऊ शकतात.

याची मुख्य कारणे काय आहेत?

  • अपुरे आहार सेवन किंवा अयोग्य पद्धतीने (पोषणमूल्यांचे) शोषण यांमुळे कोणत्याही पोषणद्रव्याची कमतरता निर्माण होते.

काही जोखीमेच्या गोष्टींमुळे एखादी व्यक्ती थायामीनच्या कमतरतेला बळी पडते.

  • मद्यपानामुळे थायमीन शरीरात कमी शोषला जातो त्यामुळे तो एक जोखीमेचा घटक आहे.
  • जे मूत्रपिंडाचे जुने रुग्ण आहेत आणि  जे डायुरेटीक्स घेत आहेत त्यांना थायमीनच्या कमतरतेचा जास्त धोका असतो.
  • आहारसंबंधी घटकसुद्धा जोखीम वाढवतात, जसकी क ज्या आहारात पांढरा भात हा मुख्य घटक असतो त्यापासून थायमीन खूपच कमी प्रमाणात मिळते.
  • कॅन्सर आणि एच. आय.व्ही. बाधित रुग्णांना बी 1 जीवनसत्वाच्या कमतरतेचा अधिक धोका असतो.

याचे निदान आणि उपचार कसे केले जातात?

बी 1 जीवनसत्वाच्या कमतरतेचे निदान लक्षणे, वैद्यकीय इतिहास आणि चाचण्या यावरून केले जाते.

  • रक्ताच्या सेल्स मध्ये थायमीन पायरोफॉसफेट ची पातळी तपासायला विशेष चाचण्या केल्या जातात.
  • निदानासाठी थायमीनचे शोषण आणि थायरॉईड च्या कामासाठी आवश्यक उत्प्रेरकाराची पातळी तपासायला चाचण्या केल्या जातात.

प्राथमिक उपचारामध्ये तोंडावाटे किंवा शिरेमध्ये इंजेक्शन देऊन थायामीन दिले जाते. याने लक्षणे लगेच कमी होऊ लागतात.

  • मज्जासंस्थेच्या तक्रारी दूर होण्यास जास्त कालावधी लागतो. उपचारामध्ये प्रामुख्याने व्यायाम आणि काही महिन्यांसाठी थायमीनचे ॲडमिनीस्ट्रेशन याचा समावेश होतो.
  • पोषकद्रव्याने परिपूर्ण असलेला, अतिशय समतोल आहार आणि थायमीनची पुरके (सप्लीमेंट्स) घेणे यामुळे परिस्थितीमध्ये सुधारणा होते. संपूर्ण धान्य, मटण, सोयाबीन (बीन्स) आणि दाणे (नट्स) हे थायमीनचे परिपूर्ण स्रोत आहेत.  



संदर्भ

  1. Gibson GE, Hirsch JA, Fonzetti P, Jordan BD, Cirio RT, Elder J. Vitamin B1 (thiamine) and dementia. Ann N Y Acad Sci. 2016 Mar;1367(1):21-30. PMID: 26971083
  2. Chandrakumar A, Bhardwaj A, Jong GW. Review of thiamine deficiency disorders: Wernicke encephalopathy and Korsakoff psychosis. J Basic Clin Physiol Pharmacol. 2018 Oct 2;30(2):153-162. PMID: 30281514
  3. National institute of health. Thiamin. Office of dietary supplements; U.S. Department of Health & Human Services
  4. MedlinePlus Medical Encyclopedia: US National Library of Medicine; Thiamine
  5. Better health channel. Department of Health and Human Services [internet]. State government of Victoria; Vitamin B

व्हिटॅमिन बी 1 ची कमतरता चे डॉक्टर

Dr. Narayanan N K Dr. Narayanan N K Endocrinology
16 Years of Experience
Dr. Tanmay Bharani Dr. Tanmay Bharani Endocrinology
15 Years of Experience
Dr. Sunil Kumar Mishra Dr. Sunil Kumar Mishra Endocrinology
23 Years of Experience
Dr. Parjeet Kaur Dr. Parjeet Kaur Endocrinology
19 Years of Experience
डॉक्टरांचा सल्ला घ्या

व्हिटॅमिन बी 1 ची कमतरता साठी औषधे

Medicines listed below are available for व्हिटॅमिन बी 1 ची कमतरता. Please note that you should not take any medicines without doctor consultation. Taking any medicine without doctor's consultation can cause serious problems.